Nghiên cứu mô hình phân bố dân cư và hình thái đô thị tại các đô thị lớn ở Việt Nam

(Xây dựng) - Hội đồng tư vấn khoa học công nghệ cấp Bộ - Bộ Xây dựng vừa tiến hành nghiệm thu Đề tài khoa học công nghệ “Nghiên cứu mô hình phân bố dân cư và hình thái đô thị tại các đô thị lớn ở Việt Nam”. Đề tài được Bộ Xây dựng giao cho Viện Nghiên cứu Quy hoạch và Thiết kế đô thị nông thôn (Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam) chủ trì, thực hiện trong 2 năm (2020-2022).

Toàn cảnh cuộc họp nghiệm thu Đề tài khoa học công nghệ “Nghiên cứu mô hình phân bố dân cư và hình thái đô thị tại các đô thị lớn ở Việt Nam”.

Tính cấp thiết của Đề tài

Trước vấn đề gia tăng dân số nội đô tại các đô thị lớn như: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, nhiều Phường, khu vực nội đô các thành phố lớn thậm chí có dân số cao hơn quy mô dân số theo lý thuyết về đơn vị ở, do vậy cấu trúc đơn vị hành chính cấp Phường hiện nay mang tính chất quản lý hành chính mà không có nhiều ảnh hưởng trong cấu trúc của các đô thị lớn phức tạp, đa trung tâm, có các hình thái phát triển đan xen hỗn hợp. Các cấu trúc “phi ranh giới hành chính” này được nghiên cứu coi là các cấu trúc của một “đơn vị đô thị”, mang ý nghĩa là các cấu trúc theo mô hình lý thuyết về đơn vị ở tại khu vực nội đô các thành phố lớn, là các “tế bào” tạo lập nên cấu trúc, hình thái đô thị các đô thị ở Việt Nam. Đây là đơn vị cơ bản về mặt không gian có quy mô được xác lập theo mô hình đơn vị đô thị theo lý thuyết để tính toán các ngưỡng kiểm soát mật độ dân cư theo các hình thái khác nhau trong lập quy hoạch, cải tạo, tái phát triển các khu vực trong đô thị.

Do đó, cần phải có góc nhìn mới trong kiểm soát phát triển đô thị dựa trên ngưỡng mật độ dân cư (phân bố dân số và mật độ cư trú) tại các khu vực nội đô dựa trên các cấu trúc đơn vị đô thị, khai thác phù hợp, lợi ích của mỗi hình thái, cấu trúc, tổ hợp thấp tầng, hỗn hợp, phù hợp với đặc điểm, định hướng phát triển của đô thị và quy mô dân số đô thị.

Do vậy, Đề tài “Nghiên cứu mô hình phân bố dân cư và hình thái đô thị tại các đô thị lớn ở Việt Nam” là nội dung nghiên cứu cấp thiết, là tài liệu tham khảo về lý luận và thực tiễn quy hoạch và quản lý phát triển đô thị ở Việt Nam.

Theo tài liệu tìm hiểu được biết, mục tiêu nghiên cứu của Đề tài là đề xuất công cụ, chính sách trong quy hoạch, quản lý xây dựng, cải tạo, tái phát triển đô thị dựa trên các kiểm soát về mô hình phân bố dân cư, mật độ cư trú và hình thái đô thị đơn vị đô thị theo cấu trúc mô hình lý thuyết về đơn vị ở hướng đến kiểm soát thách thức về quá tải dân số, quá tải hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội, nâng cao chất lượng đô thị bền vững khu vực nội đô các thành phố lớn ở Việt Nam.

Đề tài đề xuất 7 nội dung bao gồm: Phân tích lý thuyết mô hình đơn vị đô thị, nhận diện về phân bố dân cư, hình thái cấu trúc đơn vị đô thị tại các đô thị lớn ở Việt Nam; Sự phân bố dân cư và hình thái đô thị khu vực nội thị các đô thị lớn trên thế giới.

Đánh giá phân tích về thực trạng, chính sách phát triển đô thị, đất đai, nhà ở… và mối quan hệ giữa mật độ cư trú và sự thay đổi hình thái đô thị tại đô thị lớn ở Việt Nam; Nhận diện mô hình phân bố dân cư tại các đô thị lớn ở Việt Nam.

Nhận diện hình thái cấu trúc đơn vị đô thị, đánh giá, phân tích và đề xuất mô hình phân bố dân cư dựa trên cấu trúc đơn vị đô thị khu vực nội đô 3 thành phố lớn: Hà Nội, Đà Nẵng và Thành phố Hồ Chí Minh.

Đề xuất ngưỡng kiểm soát mật độ cư trú phù hợp gắn với mô hình hình thái đô thị dựa trên cấu trúc đơn vị ở - đô thị khu vực nội đô các thành phố lớn.

Đề xuất áp dụng kiểm soát chỉ tiêu mật độ cư trú tại đơn vị ở tại Quy chuẩn về quy hoạch xây dựng dựa trên nhận diện hình thái phát triển.

Áp dụng thí điểm mô hình phân bố dân cư và hình thái đô thị tại khu vực đô thị tại khu vực nội đô Thành phố Hà Nội.

Những vấn đề cốt lõi

Theo Viện Nghiên cứu quy hoạch và Thiết kế đô thị nông thôn (Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam), sau 2 năm nghiên cứu đề tài bị ảnh hưởng nhiều bởi giãn cách xã hội do dịch Covid-19 nhưng nhóm nghiên cứu đã thực hiện công phu, nghiêm túc, đúng tiến độ, tham khảo nhiều tài liệu của nước ngoài, kinh nghiệm kiểm soát dân số đô thị của các nước trên thế giới, từ đó nội dung nghiên cứu đề tài đã chỉ ra một số vấn đề như đã đánh giá khái quát về phân bố dân cư, mật độ dân số các đô thị trên thế giới và xu thế đô thị hóa, tăng trưởng dân số đô thị ở Việt Nam.

Đề tài nghiên cứu đã đánh giá thực trạng phân bố dân cư khu vực nội đô 3 thành phố lớn ở Việt Nam gồm: Hà Nội, Đà Nẵng và Thành phố Hồ Chí Minh. Các số liệu dân cư được tổng hợp từ dữ liệu điều tra dân số của 02 cuộc tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009 và năm 2019. Các số liệu này là cơ sở dữ liệu quan trọng đã được Đề tài phân tích và ứng dụng GIS để đánh giá các đặc điểm hiện trạng và xu thế phân bố dân cư, dịch chuyển dân số, thay đổi trong giai đoạn 10 năm 2009-2019.

Đề xuất khái niệm mới “Đơn vị đô thị” dựa trên các đặc điểm thực trạng đô thị hóa tại các đô thị lớn ở Việt Nam và khái niệm lý thuyết về đơn vị, phù hợp với các cơ sở pháp lý tại Quy chuẩn quốc gia về quy hoạch (QCVN01:2021) cũng như xem xét về các khái niệm quốc tế nhằm xác lập đơn vị có quy mô cơ bản trong xác lập kiểm soát mật độ dân cư.

Bên cạnh đó, đưa ra các quan điểm, mục tiêu nguyên tắc đưa ra các giải pháp đề xuất, xây dựng khung tiêu chí, chỉ tiêu, đề xuất các chỉ tiêu kiểm soát cụ thể, đề xuất 04 ngưỡng kiểm soát dân số ứng với các chỉ tiêu kiểm soát mật độ dân số, đối chiếu với các ngưỡng kiểm soát dân số đô thị trên thế giới (UNHabitat, 2012). Đề tài đã đưa ra các giải pháp ứng dụng cụ thể vào khu vực nội đô Thành phố Hà Nội dựa trên các cơ sở dữ liệu thu thập để phân tích minh chứng cho đề xuất 04 ngưỡng kiểm soát dân số (POP), lấy chỉ tiêu POP là chỉ tiêu gốc để đề xuất, xây dựng các ngưỡng kiểm soát về hình thái OCT-HT và OTT-HT, khối tích công trình dựa trên các kiểm soát về hệ số sử dụng đất (FAR) và đến xác lập kiểm soát đơn vị nhà ở/ha (DU).

Đề tài cũng đã xây dựng và ứng dụng thành công phần mềm AIIPU để đánh giá thực trạng, thu thập số liệu, xây dựng thuật toán, tính toán quy đổi, cho phép lựa chọn các phương án hình thái từ các chỉ tiêu FAR hoặc DU gắn với các kiểm soát chỉ tiêu gốc POP.

Đề xuất, kiến nghị

Trước vấn đề nêu trên, nhóm nghiên cứu đã đưa ra nhiều kiến nghị đối với Bộ Xây dựng và các cơ quan hữu quan. Theo đó, kiến nghị Bộ Xây dựng nghiên cứu bổ sung khái niệm về đơn vị đô thị trong hệ thống khung pháp lý về quản lý xây dựng đô thị, là đơn vị để kiểm soát phân bố dân cư và hình thái đô thị. Đơn vị đô thị là yếu tố cơ bản trong kiểm soát mô hình phân bố dân cư theo quy hoạch, các nghiên cứu tiếp theo sẽ làm rõ được cách các đơn vị đô thị được kiểm soát và thiết lập trong quy hoạch và thực tiễn đô thị.

Nghiên cứu bổ sung các ngưỡng mật độ dân số trong Quy chuẩn quy hoạch xây dựng Việt Nam đối với khu nội đô các thành phố lớn đô thị loại I, loại II.

Công cụ AIIPU là công cụ quản lý kiểm soát phát triển thích hợp, gắn với kiểm soát mật độ dân số và hình thái đô thị của các đơn vị đô thị, đặc biệt là các đơn vị đô thị hiện hữu, cải tạo chỉnh trang.

Đối với các đánh giá về tác động giao thông, công cụ AIPU là điều kiện cần để xác định đánh giá số lượng dân cư dựa trên khả năng dung nạp dân số (theo khối tích xây dựng). Đây sẽ là một trong các cơ sở dữ liệu đầu vào trong các mô hình tính toán giao thông. Việc áp dụng các chỉ tiêu kiểm soát mật độ giao thông (km/km2) và kiến nghị kiểm soát chỉ tiêu m2/ng đối với đất giao thông. Các đánh giá tác động giao thông TIA từ quy hoạch đến triển khai dự án sẽ là giải pháp tốt cho đánh giá về khả năng cung ứng về hạ tầng cho khu vực đơn vị đô thị tại khu vực nội thị các đô thị lớn ở Việt Nam.

Cơ sở dữ liệu được sử dụng trong học máy ML ứng dụng công nghệ trí thông minh nhân tạo AI chủ yếu được xây dựng trên cơ sở dữ liệu ảnh vệ tinh khu vực Thành phố Hà Nội. Để đảm bảo tính chính xác của cơ sở dữ liệu lớn, cần phải có các nguồn lực đầu tư xây dựng chương trình cung cấp cơ sở dữ liệu, huấn luyện học máy ML bổ sung và cập nhật.

Về kinh tế - xã hội và môi trường, kiểm soát mật độ cư trú các đơn vị đô thị phù hợp với hình thái kế hoạch theo cấu trúc đơn vị ở bền vững, xây dựng các phương pháp đánh giá tích hợp thông minh nhân tạo kiểm soát phát triển phân bố dân cư đảm bảo môi trường đô thị. Cần có các chương trình nghiên cứu bổ sung tích hợp thêm các vấn đề xã hội, sử dụng hiệu quả cơ sở dữ liệu của hệ thống thông tin địa lý GIS.

Đối với tổ chức chủ trì và các cơ sở ứng dụng kết quả nghiên cứu, kết quả cơ sở dữ liệu thực tiễn về phân bố dân cư, mật độ dân số, hệ thống hóa các lý luận xác định tiêu chí, chỉ tiêu về ngưỡng kiểm soát mật độ dân cư gắn với các mô hình cấu trúc đơn vị đô thị khu vực nội đô thành phố lớn ở Việt Nam. Các cơ sở dữ liệu cần được chia sẻ có thể là tiền đề xây dựng các nội dung nghiên cứu tổng hợp, tích hợp đa ngành.

Trên cơ sở các sản phẩm và nội quy của từng nhiệm vụ, Hội đồng tư vấn khoa học công nghệ cấp Bộ - Bộ Xây dựng đánh giá, Đề tài được thực hiện một cách nghiêm túc, nội dung nghiên cứu phong phú, có tính đổi mới, có giá trị làm căn cứ sửa đổi các văn bản quy phạm pháp luật về Quy chuẩn quốc gia về quy hoạch (QCVN01:2021). Hội đồng nhất trí nghiệm thu nhiệm vụ khoa học “Nghiên cứu mô hình phân bố dân cư và hình thái đô thị lớn ở Việt Nam” đạt loại Khá.