Biểu tượng của Thủ đô Hà Nội

Hai ngày qua, đã có một số ý kiến bàn về biểu tượng của Thủ đô Hà Nội. Bên nhiều ý kiến đồng tình còn có sự băn khoăn về việc chọn hình ảnh Khuê Văn Các (công trình kiến trúc quan trọng trong quần thể di tích quốc gia đặc biệt quan trọng Văn Miếu - Quốc Tử Giám) làm biểu tượng của Thủ đô nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam, đặt vấn đề sao không chọn hình ảnh Tháp Rùa hay chùa Một Cột vốn được nhiều người nước ngoài biết tới.

Chọn hình ảnh biểu tượng và thiết kế biểu trưng cho một đô thị - Thủ đô quan trọng như Hà Nội là một việc lớn, cần phải cân nhắc nhiều yếu tố mang tính đặc trưng của phần việc này. Nhân dịp này, Hànộimới xin giới thiệu với bạn đọc về quá trình xét chọn mẫu biểu trưng của Thủ đô Hà Nội kể từ năm 1997 và ý kiến của nhà quản lý văn hóa, các học giả và nghệ sĩ về Khuê Văn Các với ý nghĩa biểu tượng của Thủ đô.

Hình ảnh Khuê Văn Các đã được chọn làm biểu tượng của Thủ đô Hà Nội. Ảnh: Linh Tâm

Cách đây 15 năm, UBND TP Hà Nội đã ra quyết định tổ chức cuộc thi sáng tác mẫu biểu trưng Thủ đô Hà Nội dành cho công dân toàn quốc và kiều bào ở nước ngoài. Trong suốt hai năm sau đó, Hội đồng nghệ thuật xét chọn mẫu biểu trưng gồm nhiều nghệ sĩ, nhà nghiên cứu lịch sử - văn hóa uy tín của trung ương và Hà Nội đã xem xét hàng trăm tác phẩm được gửi tới từ khắp mọi miền đất nước trước khi đi tới kiến nghị chọn Khuê Văn Các là biểu trưng chính thức của Thủ đô Hà Nội.

Năm 1997, thời điểm Hà Nội chuẩn bị bước vào chặng nước rút 10 năm hướng tới Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, sự cần có một biểu trưng chính thức của Thủ đô ngàn năm văn hiến trở thành yêu cầu cấp thiết. Ngày 28-5-1997, UBND TP Hà Nội đã ban hành Quyết định số 2047/QĐ-UB về việc tổ chức cuộc thi sáng tác mẫu biểu trưng Thủ đô Hà Nội. Yêu cầu đặt ra là mẫu biểu trưng Hà Nội cần phải thể hiện tính chất, đặc điểm của Hà Nội, một Thủ đô ngàn năm văn hiến và là trung tâm chính trị - văn hóa - khoa học - kinh tế của cả nước ngày càng rõ tính văn minh, hiện đại. Mẫu biểu trưng, ngoài yêu cầu về tính thẩm mỹ, sự kết hợp hài hòa giữa tính dân tộc và hiện đại thì còn phải rõ tính ứng dụng, thuận tiện cho việc in ấn, đắp nổi, phóng to, thu nhỏ, dễ thể hiện trên các loại chất liệu, công trình kiến trúc… Để bảo đảm sự khách quan, công bằng trong quá trình tuyển chọn, ngày 21-7-2007, UBND TP đã ban hành Quyết định số 2799/QĐ-UB về việc thành lập Hội đồng nghệ thuật của cuộc thi này, gồm nhiều học giả, nghệ sĩ, nhà quản lý văn hóa uy tín của trung ương và Hà Nội.

Đó là một cuộc thi đặc biệt, không chỉ bởi quy mô rộng mở mà còn ở cách thức tiến hành. Tính từ ngày 31-5-1997, ngày phát động cuộc thi cho tới ngày 19-8-1998, trong vòng hơn một năm BTC và Hội đồng nghệ thuật đã ba lần thu nhận - xét tuyển các tác phẩm được gửi đến. Tính chung cho cả ba kỳ xét tuyển, đã có 237 tác giả gửi 428 tác phẩm dự thi, xen giữa những kỳ thu nhận tác phẩm và xét chọn ấy là rất nhiều cuộc gặp gỡ, trao thưởng, góp ý với tác giả về tác phẩm nhằm có giải pháp chỉnh sửa, bổ sung; chọn mẫu hay để giới thiệu trên báo in, truyền hình, phát thanh nhằm xin ý kiến rộng rãi trong nhân dân. Ngày 15-2-1998, sau khi kết thúc đợt xét chọn thứ hai, BTC đã tổ chức triển lãm hơn 80 tác phẩm tại Nhà Thông tin - Triển lãm 45 Tràng Tiền. Lần ấy, đã có gần 300 ý kiến của nhân dân, kiều bào ta ở nước ngoài gửi cho các tác giả và BTC, góp ý với cách thể hiện của các tác giả cũng như thể hiện sự lựa chọn của riêng mình. Điều đáng nói là đa số trong hàng trăm ý kiến ấy đã đề xuất hình tượng tiêu biểu của Thủ đô Hà Nội là Khuê Văn Các hoặc Rồng bay. Đợt tuyển chọn thứ ba diễn ra từ ngày 19-5-1998 đến 19-8-1998 có tới 136 tác phẩm dự thi, cũng là đợt xét chọn khiến các thành viên Hội đồng nghệ thuật hài lòng hơn cả.

Sau nhiều vòng bỏ phiếu, Hội đồng đã quyết định chọn ba mẫu của các tác giả Phạm Ngọc Tuấn (người Việt Nam đang sống tại Pháp), Phạm Phú Oanh (Việt kiều Đức), Nguyễn Thủy Liên - được đánh giá là tiêu biểu về nội dung biểu đạt và chất lượng nghệ thuật. Trong đó, mẫu dự thi số 046 về Khuê Văn Các của tác giả Phạm Ngọc Tuấn nhận được 10/11 phiếu của Hội đồng nghệ thuật, nhận giải nhất cuộc thi; hai tác giả còn lại được nhận giải ba (không có giải nhì). Ngày 23-7-1999, UBND TP Hà Nội đã có Quyết định số 59/1999/QĐ-UB về việc công nhận mẫu của tác giả Phạm Ngọc Tuấn được sử dụng là biểu trưng chính thức của Thủ đô Hà Nội. Ngày 28-9-1999, tại kỳ họp thứ 14 - HĐND TP khóa XI, Hội đồng nhân dân TP Hà Nội đã ra Nghị quyết số 166-1999-NQ/HĐ về việc công nhận biểu trưng của Thủ đô Hà Nội. Cuối năm 1999, UBND TP Hà Nội đã có văn bản báo cáo Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương (nay là Ban Tuyên giáo Trung ương) và Bộ Văn hóa thông tin (nay là Bộ VH,TT&DL) về việc công bố và đưa vào sử dụng biểu trưng nói trên, trong đó có đánh giá về mẫu biểu trưng chính thức của Thủ đô Hà Nội: Mẫu biểu trưng đã nêu được truyền thống văn hóa dân tộc qua hình tượng Khuê Văn Các, thể hiện sự vươn tới văn hóa, vươn tới tri thức loài người. Biểu trưng thể hiện Khuê Văn Các với phong cách nghệ thuật hiện đại, chắc chắn, vững vàng; cơ bản thể hiện được tính chất và đặc điểm của Thủ đô ngàn năm văn hiến, kết hợp hài hòa giữa tính dân tộc và hiện đại, thuận lợi cho việc sử dụng.

Trong thực tế, kể từ khi được công nhận, biểu trưng Thủ đô Hà Nội đã được đưa vào sử dụng rộng rãi trong công tác tổ chức các lễ hội kỷ niệm, trong hoạt động của các cơ quan Hà Nội, ban hành văn bản, công bố sản phẩm… Đặc biệt là từ sau Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, biểu trưng Khuê Văn Các đã trở thành hình ảnh thân thuộc, gắn bó, thực sự là hình ảnh mang tính biểu tượng của Thủ đô ngàn năm văn hiến.

 Vằng vặc sao Khuê, ngàn năm văn hiến

Điều 6, chương I Dự thảo Luật Thủ đô ghi Khuê Văn Các tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám Hà Nội là biểu tượng Thủ đô. Lật đi lật lại vấn đề, dựa trên một biểu trưng chính thức của Thủ đô được xây dựng trên hình ảnh Khuê Văn Các, trong mối tương quan với nhiều di tích, hình tượng tiêu biểu khác của đất Thăng Long - Hà Nội và Xứ Đoài hiện nay, thật khó tìm ra một hình ảnh khác đủ sức gói ghém đặc trưng quan trọng nhất của một Thăng Long - Hà Nội nghìn năm văn hiến như gác Khuê Văn.

Trước khi Khuê Văn Các được đưa vào Dự thảo Luật Thủ đô với ý nghĩa biểu tượng chính thức của Thủ đô Hà Nội, bản thuyết minh của Bộ Tư pháp có dẫn giải: Biểu tượng của Thủ đô là hình tượng đặc trưng gắn với truyền thống lịch sử, văn hóa của Hà Nội và cả dân tộc Việt Nam; thể hiện nguyện vọng, niềm tự hào của người dân Thủ đô và nhân dân cả nước về một Thủ đô văn hiến, văn minh, hiện đại của nước Việt Nam. Vì vậy, việc quy định về biểu tượng của Thủ đô trong dự thảo Luật là cần thiết. Về hình ảnh là biểu tượng của Thủ đô, trong quá trình soạn thảo dự án Luật Thủ đô, đa số ý kiến đề nghị nên chọn hình ảnh Khuê Văn Các, biểu tượng của truyền thống hiếu học của người dân Thủ đô và cả nước.

Khuê Văn Các - Hình tượng đặc trưng gắn với truyền thống lịch sử, văn hóa của Hà Nội và cả nước.  Ảnh: Nguyệt Ánh

Trên tinh thần đó, Điều 6 dự thảo Luật quy định: "Biểu tượng của Thủ đô là hình ảnh Khuê Văn Các tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám".

Ngày nay, so với nhiều di tích, hình tượng tiêu biểu khác, được nhiều học giả nhắc đến như chùa Một Cột, Rồng bay, Tháp Rùa - hồ Hoàn Kiếm… và thậm chí là cả Cột cờ Hà Nội, Khuê Văn Các có lợi điểm không thể bỏ qua khi xét công nhận biểu tượng chính thức của Hà Nội. Công trình kiến trúc ấy chuyên chở một câu chuyện lịch sử rõ tính nhân văn, lại nằm trong một quần thể di tích đặc biệt quan trọng là Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Gác Khuê Văn soi bóng giếng Thiên Quang, phân tích kỹ thấy rõ ý nghĩa nhân văn, rõ tính triết học, gần gũi với Thăng Long - Hà Nội. Như một số nhà nghiên cứu đã giải thích: "Khuê Văn Các có 2 tầng 8 mái, tượng trưng cho Thái cực. Tầng mái trên, nhẹ, mang tính dương. Lớp mái dưới nặng, là âm. Âm dương đối đãi gọi là "Lưỡng nghi", 4 phía mái coi là "Tứ tượng". Tám mái tượng trưng cho bát quái. Khuê Văn Các không chỉ nói đến sự trong sáng của nhà Nho hay tượng trưng cho sao Khuê - sao chủ văn học, mà còn mang ý nghĩa phát sinh, phát triển của vũ trụ, sự tạo lập thế giới nhân sinh.

Giếng Thiên Quang ngay dưới chân Khuê Văn Các cũng mang yếu tố âm dương đối đãi: "giếng nước ở thấp, là âm; Khuê Văn Các cao, là dương. Nước hấp thụ ánh sáng trời còn Khuê Văn Các rêu phong, đó là vấn đề mang ý nghĩa triết học".

Ấy là chưa kể những câu chuyện trà dư tửu hậu còn lưu ý một điều quan trọng - ngày càng có ý nghĩa lớn hơn trong đời sống xã hội hiện đại, rằng Khuê Văn Các  là công trình kiến trúc thuần Việt trăm phần trăm.

Thời hiện đại, khi vấn đề tài chính, những quyết sách kinh tế tỏ rõ sự quan trọng đối với sự hưng thịnh của quốc gia, dám chắc không có người yêu và hiểu Hà Nội nào phủ nhận vai trò nổi bật của văn hóa ở đất này. Điều đó bắt nguồn từ truyền thống văn hóa - văn hiến Thăng Long - Hà Nội với những giá trị hàng đầu làm nên cái riêng có của đất Hà thành, không có gì khác hơn, lớn hơn, quan trọng hơn là trí tuệ được tiếng hơn người (không phô trương), nét tinh tế thanh lịch, tính nhân văn (từ sâu thẳm). Sự học và hiểu biết ở đất này nhiều khi được coi trọng hơn lắm tiền nhiều của. Sức sống Thăng Long - Hà Nội, dù trong bể giông bão biến thiên thời cuộc vẫn được duy trì một phần là vì thế. Khuê Văn Các, biểu trưng của trí tuệ, sự thanh cao, hướng tới sự coi trọng nhân tài - nguyên khí quốc gia, chẳng xứng đáng là biểu tượng cho truyền thống không gì lay chuyển nổi ấy hay sao?

Nói những điều trên không có nghĩa hạ thấp vai trò và tầm quan trọng của những di sản, hình tượng đã đi vào tiềm thức của người Hà Nội cũng như những ai yêu Hà Nội thật lòng. Những chùa Một Cột, Tháp Rùa - hồ Hoàn Kiếm, Tháp Bút, Cột cờ Hà Nội, Hoàng thành Thăng Long, hình tượng Rồng bay, Cổ Loa, Thăng Long tứ trấn… đã là một phần không thể thiếu của đất này, góp phần làm rạng danh Thăng Long - Hà Nội, khiến ta không thể nặng lòng? Nhưng là biểu tượng thì cần bao hàm sự khái quát, cả truyền thống và hiện đại, hướng tới tương lai, rõ đặc trưng nổi bật Thăng Long - Hà Nội. Với ý nghĩa ấy, Khuê Văn Các chẳng phải thật là xứng đáng hay sao?

Lịch sử Việt Nam ghi nhớ công ơn tiên tổ, cả về xây đắp bờ cõi và bảo vệ chủ quyền. Những chiến công hiển hách được ghi nhớ đời đời, cùng những hoài bão, truyền thống của người Việt cũng như người Hà Nội - công dân của Thành phố vì hòa bình hiển nhiên là không sợ hãi bất cứ sức mạnh ngoại lai nào, nhưng trước sau ước mong một thế giới không lo toan chinh chiến. Chẳng phải thế mà Khuê Văn Các (gác văn sao Khuê) nức tiếng đề cao học vấn, văn chương thơ phú, được xây dựng xong vào năm 1805 nhờ công của một vị quan võ - Tổng trấn Bắc thành Nguyễn Văn Thành (1758-1817), tự thân đã nói lên quá nhiều sự đặc biệt?

Hà Nội cần có Luật Thủ đô, sự tiếp nối sau những chỉ thị, nghị quyết từ cấp cao về sự phát triển Thăng Long - Hà Nội. Thành phố nghìn năm tuổi thì không thể thiếu biểu tượng, biểu trưng rõ tính đại diện. Khuê Văn Các, chẳng phải thế hay sao?