Kỳ I: Từ một món ăn quê đã trở thành dĩ vãng
Chiều hôm ấy, Mạnh rủ tôi lên đê sông Hoá chơi. Sông Hoá là một nhánh của sông Luộc, chảy giữa thành phố hoa phượng đỏ và tỉnh lúa. Dòng sông Hoá đổi màu hai mùa mỗi năm. Mùa hè, sông đỏ thẫm, đỏ mà không bẩn. Khát nước, chỉ cần ấn cái nón xuống sông để nó biến thành cái bình lọc đơn giản là có thể uống no mà không sợ đau bụng. Từ mùa thu trở đi, sông xanh như mắt trẻ. Từ bờ đê cho đến bãi sông mướt mượt một màu cỏ non trên nền phù sa nâu, dẫm lên mát rượi chân. Làng tôi nằm trọn phía trong sông, con đê sông Hoá như một cánh tay ôm trọn, che chở cho làng. Ngày hè, cứ chiều chiều là gần như cả làng tụ tập ven đê để hưởng làn gió mát từ sông phả lên và để… tắm. Đàn ông tắm phía trên, đàn bà tắm phía dưới, cách xa nhau chừng vài trăm mét, còn đám trẻ chúng tôi thì quẫy lộn, ngụp lặn tơi bời ở quãng giữa như đàn rái cá. Dòng sông này đã chở trọn tuổi thơ của không biết bao nhiêu thế hệ, trong đó có chúng tôi. Bây giờ, nhìn bãi sông trơ trọi, vắng ngơ vắng ngắt, dòng sông lều bều rác rưởi còn nước thì ngàu ngàu. Mạnh buồn bã:
- Ở bên xứ người, sông Hoá trong em bao giờ cũng là dòng sông của ngày thơ ấu. Em chỉ ước khi về lại được ra sông tắm, vùng vẫy một trận thoả thuê. Không ngờ nó lại thế này. Thảo nào chẳng ai dám tắm nữa. Mà đàn cá thoi loi… đi đâu hết hở anh, cáy cũng chẳng còn mấy con. Ngày em còn ở nhà, ra bãi sông thấy cáy chạy rào rào?
Bát canh cáy quê tôi xua tan cái nóng mùa hè.
Cá thoi loi, loại cá thân tròn, to bằng ngón tay trỏ người lớn, dài chừng mươi xăng-ti-mét, có màu da nâu nhạt điểm đen lấm tấm này là một loại sinh vật khá đặc biệt ở vùng sông gần biển như quê tôi. Đặc biệt vì tuy gọi là “cá” nhưng chúng lại sống trên cạn nhiều hơn dưới nước. Giang sơn của chúng là vùng bãi sông, nơi ở của chúng là những cái lỗ do chúng đào trên đất phù sa. Chỉ nhờ hai cái vây bé tý ngay dưới mang mà chúng vừa chạy được trên cạn lại vừa chạy được cả trên mặt nước nhanh như biến. Và chính nhờ tài chạy trên mặt nước này mà chúng còn có tên khác là cá thia lia, vì khi chúng chạy trông cứ như mảnh sành văng thia lia trên mặt nước. Cho đến bây giờ, tôi vẫn không hiểu sao chúng lại có thể chạy được trên mặt nước như vậy? Tròng cá thoi loi là một niềm ham mê đặc biệt của đám trẻ chúng tôi. Một cái cần trúc gốc bằng ngón tay cái, ngọn chỉ bằng cọng rơm, rất mềm mại. Chót ngọn buộc một cái tròng bằng sợi lông đuôi trâu. Chúng tôi tiến bước thật nhẹ nhàng. Phải thật nhẹ nhàng vì giống cá này cực thính, khẽ động là biến ngay, chót cần trúc ngo ngoe, ngo ngoe, đưa dần cái thòng lọng từng tý một, từng tý một vào cổ con thoi loi đang ngẩng lên, đôi mắt lồi thô lố. Vừa đúng tầm là phắt một cái, con cá đã lơ lửng trên không. Cá thoi loi mổ ruột, ướp riềng mẻ, dùng que tre tươi xiên đem nướng trên rơm nỏ, chỉ cần đưa qua lửa đã thơm điếc mũi… Bây giờ, nước sông không đủ dưỡng khí cho chúng thở nữa. Bãi sông không còn cỏ cho chúng ẩn nấp nữa. Nhưng tai vạ nhất là mỗi ngày, không biết bao nhiêu là lượt người càn qua quét lại với những phương tiện săn lùng tinh vi hơn cái thòng lọng lông đuôi trâu nhiều, kể cả kích điện, mà chúng là mục tiêu, để cung ứng cho những nhà hàng đặc sản trên thị xã, trên thành phố… Nhớ lại những con cá thoi loi nướng vàng rộm, mỡ chảy ra bóng nhẫy thân, tôi nôn nao cả ruột. Sông Hoá quê tôi còn một loài cá đặc biệt nữa là cá bò. Gọi thế vì loài cá da trơn, có hai ngạnh như ngạnh trê và một ngạnh nữa trên lưng, nhọn hoắt này có ba loại. Một loại màu da vàng như lông bò vàng và một loại màu da đen như lông bò đen. Loại thứ ba là bò khoang, da nửa đen nửa vàng. Những buổi triều cường, nước biển dâng từ cửa sông đẩy dòng nước sông chẩy ngược lại, nước tràn vào ngập những thùng vũng ven sông, là đàn cá bò lại theo nước sông vào nhiều vô kể, con to nhất bằng cỡ cổ tay người lớn còn con nhỏ cũng cỡ ngón chân cái. Mọi giống cá khác thấy động nước là chạy còn cá bò thì ngược lại, càng động nước càng lao tới. Với lũ trẻ chúng tôi, thì câu cá bò cũng là niềm đam mê không kém gì niềm đam mê tròng cá thoi loi. Một cái cần câu dài cỡ sải tay với một sợi cước mảnh như sợi tơ một đầu buộc lưỡi câu, đầu kia buộc vào chót cần, giữa sợi cước là cái phao bằng lõi đay trắng muốt. Mắc mẩu giun vào lưỡi, chúng tôi lội ra xa cho nước ngập đến trên đầu gối thì dừng lại, lấy chân đá nước ầm ầm một lát rồi buông câu. Chỉ loáng sau, phao câu đã động. Giật mạnh một cái, con bò vàng, bò đen hay bò khoang đã lơ lửng trên không, gỡ bỏ vào giỏ rồi vẫn kêu “khẹc…khẹc…”.Gặp phải đàn cá đông, giật mỏi tay không xuể. Cá bò là loại cá sống rất dai, có hôm để cá trong giỏ treo cao cả buổi sáng cá vẫn không chết. Củ chuối hột non thái thành sợi nhỏ như sợi miến, bỏ vào chậu nước ngâm chừng một tiếng đồng hồ cho bớt chất chát đi và cho sợi khỏi thâm. Cá bò luộc chín, vớt ra rổ để cho ráo nước rồi gỡ bỏ ngạnh, xương, chỉ còn thịt cá. Phi hành cho thật thơm trong chảo mỡ, cho cá vào đảo với cà chua. Khi cá ngấm đủ mỡ, cà chua vừa nhừ rồi thì cho nước và trái bứa xanh vào, đun nhỏ lửa. Lát sau mới cho sợi chuối hột non. Dọc mùng được cho sau cùng, khi vừa bắc ra để đảm bảo độ tái. Ăn cá bò nấu củ chuối với bứa xanh dọc mùng, bao giờ người ta cũng chia làm hai bữa. Bởi bữa đầu tuy cũng đã rất ngon nhưng chưa phải là tuyệt đỉnh. Bữa sau, phần cá để dành ấy được đem nấu lại. Nồi cá bò nấu hai lửa này, ăn một bận nhớ một đời… Những đàn cá bò sông Hoá, giờ đây cũng không biết đã lưu lạc tận nơi bóng nước phương trời nào. Ngoài chợ, hôm nào may lắm thì mới có dăm bảy con bằng ngón tay, láo nháo lẫn vào với những con cá khác, bọn trẻ con không biết đó là cá gì…
Sáng sớm hôm sau vợ tôi đã có mặt ở chợ làng. May quá, còn giành được cân cáy:
- Trước kia, chỉ cầm cái lẹm hay cái cần đi một buổi sáng là có giỏ cáy ngay. Nhà nào cũng làm hàng chum mắm cáy. Rau lang luộc hay cà muối chấm mắm cáy, không chê vào đâu được. Bây giờ, cân cáy năm chục ngàn, mà cũng phải đi sớm mới có.
Mạnh bảo: Bát canh cáy nấu rau đay, có thể xua tan cái nóng mùa hè.
Phóng sự của Vũ Hữu Sự
Theo baoxaydung.com.vn
