Về làng quan Trạng

Từ trung tâm TP.Thanh Hóa qua cầu Nguyệt Viên rẽ vào đường huyện chừng hai cây số là thấy những con đường dừa rợp mát, trái buồng trĩu trịt soi trên mặt nước ao hồ rộng thênh với những chòm hoa sen, hoa súng thanh bình là gặp cổng làng Bột Thượng - Cổ Quăng, nơi mà cư dân xứ Thanh thành tâm gọi là làng Quan Trạng.

Khu di tích lịch sử văn hoá quốc gia danh nhân văn hoá Nguyễn Quỳnh tại làng Bột Thượng, xã Hoằng Lộc, huyện Hoằng Hoá, Thanh Hoá.

1. Làng Bột Thượng - Cổ Quăng (còn có tên khác là Kẻ Quăng) trước kia là lỵ sở của huyện Hoằng Hoá. Ngày hội tế thành hoàng 21 tháng Chạp hàng năm cũng là ngày đón các đại khoa về thăm quê bái tổ trong cảnh: Ngựa xe như nước áo quần như nêm (Nguyễn Du). Còn những ngày thường, trong làng luôn rộn rã tiếng thoi đưa dệt vải. Ký ức của những người lớn tuổi vẫn in đậm nét hình ảnh các thiếu nữ làng cổ cao ba ngấn, áo dài mớ bảy mớ ba, ngồi dệt vải tại các ngôi nhà hai bên đường chính chạy tới cổng Bảng Môn Đình. Con gái làng Bột Thượng - Cổ Quăng đẹp nổi tiếng xứ Thanh. Đến nay vẫn còn lưu giữ câu: Trai Yên Thái, Gái chợ Quăng.

Cư dân Hoằng Lộc rất tự hào về quê hương hiếu học của mình. Tại bia Văn chỉ của làng được khắc dòng chữ: “Hình thế thì có núi Phong Châu làm án, có dòng sông Mã uốn quanh, non sông đúc kết khí thiêng, sinh trưởng nhân tài anh tuấn... kẻ sỹ nhiều người đỗ đạt, danh tiếng lẫy lừng đứng hàng đầu châu Ái và sánh chung cả nước”.

Đường dừa ở Làng Quan Trạng.

2. Thông thường các ngôi đình ở làng xã Việt Nam, người ta dựng chủ yếu để tế tự thành hoàng của làng. Nhưng ở Cổ Quăng - Bột Thượng, đình làng còn có chức năng rất quan trọng khác, đó là nơi vinh danh những bậc đại khoa. Truyền thống của làng là Trọng khoa hơn trọng hoạn (Quý người đỗ đạt hơn là quý người chức tước quan lộ).

Theo các nhà nghiên cứu lịch sử kiến trúc thì Bảng Môn Đình của làng Quan Trạng là một trong hai ngôi đình có kiến trúc đặc biệt nhất ở Việt Nam. Đó là Đình Bảng ở Từ Sơn, Bắc Ninh và Bảng Môn Đình ở Hoằng Hoá, Thanh Hóa.

Cụ Nguyễn Huy Tản, một ông giáo làng hiện là Chủ tịch Hội Người cao tuổi xã Hoàng Lộc cho biết thêm, Bảng Môn Đình được xây dựng từ năm Hồng Đức thứ 12 (1481) triều vua Lê Thánh Tông, thờ Đại tướng quân Nguyễn Tuyên, công thần triều Lý đã giúp vua Lý Thái Tông bình định và giữ yên bờ cõi phía nam của Đại Việt. Nhà vua ban cho làng Cổ Quăng bốn chữ Địa Linh Nhân Kiệt. Bốn chữ này được khắc thành đại tự thờ trong Bảng Môn Đình.

Trong Bảng Môn Đình ngoài bức đại tự Địa Linh Nhân Kiệt còn có hai bản Thúc Ước Văn. Trước cửa đình có tấm bia lớn khắc danh tính của mười vị đại khoa và Hòn đá Sư Lộ.

Như vậy, nét đặc sắc của Bảng Môn Đình không những là nơi tế tự thành hoàng Đại tướng Nguyễn Tuyên, mà còn là địa điểm sinh hoạt văn hoá làng xã, nơi hội tụ rèn đức nhân tài, đức hạnh của làng. Chính từ hoạt động thứ hai này mà đình làng Bột Thượng có tên là Bảng Môn (cửa để khai tâm và đợi đón các nhà khoa bảng).

Bức đại tự ĐỊA LINH NHÂN KIỆT thờ trong BẢNG MÔN ĐÌNH. Ảnh: Ngọc Minh

3. Nhà giáo Nguyễn Trung Thành - Chủ tịch Hội Khuyến học xã Hoàng Lộc, hậu duệ đời thứ chín của Thám hoa Nguyễn Điền (khoa thi 1745, đời Cảnh Hưng) cho biết, lịch sử khoa bảng của làng Quan Trạng được khởi nguồn từ năm Hồng Đức thứ 12 (1481) với sự đăng quang của Tiến sỹ Nguyễn Nhân Lễ. Từ bấy cho đến khoa thi Hán học cuối cùng (1919) làng Quan Trạng có mười hai vị đại khoa. Trong số này, bảy vị được khắc công danh vào bia đá ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Với truyền thống trọng khoa hơn trọng hoạn, thời trước mỗi khi làng họp về đại sự và bình văn chương, trong đình được chia ra các chiếu nêu rõ ràng thứ bậc: Trung đình, nơi gần sát với bệ tế, dưới bức đại tự Địa Linh Nhân Kiệt dành cho các vị đại khoa (Tiến sỹ), dưới tiếp đó là các vị đỗ hương cống, cử nhân; tả đình dành cho những người đỗ tú tài; hữu đình là nơi dành cho các nho sinh có phẩm hạnh tốt chưa thi đỗ hoặc không đỗ.

Ở làng Quan Trạng còn lưu truyền một giai thoại (giai thoại này trong tỉnh Thanh nhiều người cũng thuộc và được in trong cuốn Văn hoá làng của Ty Văn hoá Thanh Hóa trước đây). Đó là câu chuyện của Hoàng giáp Nguyễn Bá Nhạ, người đỗ thứ hai, khoa thi Đình năm Thiệu Trị thứ 3 (Quý Mão - 1843), lúc mới 22 tuổi với một viên mệnh quan hàm Thượng thư của triều đình nhưng chỉ đỗ Cử nhân, người cùng làng với Hoàng giáp Nguyễn Bá Nhạ. Tuy chức vụ trong triều thấp hơn viên thượng thư này nhưng ông Hoàng giáp Nguyễn Bá Nhạ khi về làng tế Thành Hoàng vẫn được làng mời ngồi ở chiếu đại khoa (Trung đường). Viên Thượng thư - cử nhân đương nhiên là phải ngồi chiếu dưới.

Do bụng dạ hẹp hòi khi về triều, viên Thượng thư đã dùng quyền lực đẩy Hoàng giáp Nguyễn Bá Nhạ đi tiền quân hiệu lực dẹp giặc sơn lâm ở nơi ma thiêng nước độc. Hoàng giáp Nhạ không đắn đo gì lên đường ngay. Sau đó, viên Thượng thư có hối cho người đi gọi lại nhưng Hoàng giáp Nguyễn Bá Nhạ khảng khái nói: “Chết thằng Nhạ nhưng không chết Hoàng giáp”. Quả nhiên sau đó, Hoàng giáp Nguyễn Bá Nhạ đã ngã nước mà chết nhưng giai thoại về ông thì vẫn còn mãi đến bây giờ. Hoàng giáp tiến sỹ Nguyễn Bá Nhạ đã thể hiện khí phách của kẻ sỹ làng Cổ Quăng, làng Quan Trạng:

Địa vị quân tử hương, thanh danh sở tụy/Nhân tại văn hiến ấp, phong tiết từ trì (Tạm dịch: Đất sinh người quân tử tiếng thơm tụ hội / Người ở làng văn hiến khí tiết vững bền). Khí tiết ấy đã hội tụ đỉnh cao ở nhân vật Trạng Quỳnh, hội tụ để làng Cổ Quăng - Bột Thượng được mệnh danh là làng Quan Trạng.

Hồ trước đền thờ Trạng Quỳnh-Nguyễn Quỳnh.

4. Ai cũng biết Trạng Quỳnh là nhân vật được tạo dựng như một dạng văn học dân gian. Nhưng cũng khó mà bỏ qua tới mối liên hệ giữa Trạng Quỳnh và cụ Hương cống Nguyễn Quỳnh, một nhà nho tiết tháo, không mấy thích thú đường quan lộ, tuy ở thời vua Lê - chúa Trịnh, hương cống Nguyễn Quỳnh được mệnh danh là một trong Tứ hổ Tràng An. Ở làng Quan Trạng, đền thờ Hương cống Nguyễn Quỳnh đã được trùng tu khang trang trên nền thế đất cũ. Nhân dân địa phương vẫn quen gọi là đền Quan Trạng. Hậu duệ của ngài là cố nhà văn Nguyễn Đức Hiền đã sưu tập, nghiên cứu, giới thiệu 43 truyện Trạng Quỳnh và các tư liệu rất quý xung quanh nhân vật Trạng Quỳnh - Nguyễn Quỳnh.

Hiện tại, hàng năm có hàng vạn du khách về thăm Bảng Môn Đình và đền thờ Trạng Quỳnh - Nguyễn Quỳnh, đặc biệt là vào mùa thi cử, trai thanh gái lịch ở nhiều phương trời tấp nập tìm đến để kính xin Quan Trạng, kính xin các vị đại khoa phù hộ cho cơ duyên, vận hội vượt Vũ Môn.

Hoa nở trong hồ đền thờ danh nhân Nguyễn Quỳnh.

Kế thừa truyền thống hiếu học của các bậc tiền nhân được phát lộ từ thế kỷ thứ XV dưới triều vua Lê Thánh Tông huy hoàng, ngày nay, người làng Quan Trạng hết sức đầu tư chăm lo sự nghiệp học của con cháu.

Nhà giáo Nguyễn Trường Thành, trước khi đảm nhận Chủ tịch Hội Khuyến học xã đã có chín năm làm Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở Tố Như. Trường Tố Như có tiền thân là Trường trung học dân lập (cấp 2) được thành lập năm 1947 lấy tên là Trường Trung học Nghĩa Hưng. Người sáng lập là cụ Lê Huy Cận, một nhân sỹ của làng. Hiệu trưởng đầu tiên là thầy Nguyễn Danh Biển, hậu duệ của Hoàng giáp Tiến sỹ Nguyễn Bá Nhạ.

Trong căn phòng truyền thống của Trường THCS Tố Như, lịch sử khoa bảng của làng Quan Trạng được lưu giữ đầy ấn tượng. Tên tuổi của mười hai bậc đại khoa trong hơn bốn trăm năm trường ốc Hán học và danh tính của gần một trăm giáo sư, phó giáo sư tiến sỹ đỗ đạt trưởng thành từ sau Cách mạng tháng Tám được nêu trên các bảng vàng. Nhiều kỷ vật của các vị khoa bảng được bài trí trang trọng, trong đó có những tài liệu quý như học bạ của Phó Giáo sư tiến sỹ Hoàng Kỳ được cấp ngày 15.10.1948 có lời phê của thầy chủ nhiệm: “Trò Hoàng Kỳ quốc văn học khá, thông minh; toán khá lắm, có óc thông minh; lý hoá chăm chỉ, hiểu nhiều đầy tương lai; Pháp văn thông minh, chăm chỉ...”.

Những con người tài năng hé lộ từ buổi thiếu thời như trò Hoàng Kỳ đã có những đóng góp lớn cho đất nước sau này như: Giáo sư Nguyễn Xuân Đặng nổi tiếng với những bản thiết kế xây dựng các công trình thủy lợi lớn; Phó Giáo sư Nguyễn Bính, người cựu chiến binh chống Pháp đi cùng nhóm các nhà khoa học thiết kế chế tạo thành công thiết bị xung điện để vô hiệu hoá và gây nổ thủy lôi, bom từ trường của giặc Mỹ năm 1972. Cống hiến này của các ông đã được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh trong lĩnh vực khoa học công nghệ.

Ở làng Quan Trạng, hỏi thăm về nghiệp học hôm nay, người dân hào hứng nói về những gia đình có nhiều tiến sỹ, thạc sỹ, cử nhân. Gia đình cụ Nguyễn Thế Hồng được xem là tiêu biểu nhất. Gia đình cụ có bốn người con thì hai người là tiến sỹ, hai người là thạc sỹ. Có lẽ đây là một trong những gia đình có nhiều đại khoa tiến sỹ, thạc sỹ nhất cả nước chứ không riêng ở làng Quan Trạng….

Có chứng kiến cảnh người nông dân làng Quan Trạng, trong hùn hụt gói bấc, đẩy những xe su hào, rau quả ra chợ xa bán cả buổi được hơn dăm chục, vài trăm ngàn bạc thì mới thấy họ nuôi những người con ăn học để thành cử nhân thạc sỹ, tiến sỹ nhọc nhằn và hy vọng biết nhường nào.

Tác giả bài viết cùng các cháu học sinh ở bia HÒN ĐÁ SƯ LỘ

Đi trên đất Hoằng Lộc - Bột Thượng - Cổ Quăng như cảm thấy, một thời xa xưa, ngày hội làng, các bậc đại khoa về Bảng Môn Đình bình văn, giảng chữ; như thấy ở một ngã ba khuất nẻo, cô gái làng tiễn anh khóa lều chõng đi thi; như thấy bóng danh nhân dân gian lỗi lạc Trạng Quỳnh đứng trước miếu Văn chỉ ngắm nhìn thế đất, hướng đình...

Trong tâm thức đó, người viết bài này bỗng nhớ những câu thật ấn tượng: “...Thấy như võng lọng cân đai/ Thám hoa, Bảng nhãn đắc thời vinh quy/ Nghe như Quan Trạng đang về/ Tiếng cười sang sảng ngày quê hội Làng...”. (Về làng Quan Trạng, thơ Lê Quảng Thọ).